In het ontwerp van het IJplein is enerzijds duidelijk de inspiratie te ontwaren van het modernisme in de architectuur aan het begin van de 20e eeuw; de wijk is daarmee een goede representant van het neo-modernisme. Maar aan de andere kant heeft Koolhaas’ OMA in het ontwerpproces breed geëxperimenteerd met nieuwe middelen om de plancompositie te bepalen. Voorbeelden van deze middelen zijn de zogenaamde zoning envelope (bouwenvelop), de cinematografische route door het plan, het inzetten van verschillende woningtypen als middel om afwisseling te bereiken in architectuur en de introductie in Nederland van de urban villa in samenspel met lange bouwblokken. [ 9 ]

Belangrijk is ook de toegepaste ontwerpmethodiek, de reeds genoemde planmontage. De invloed van het IJplein op de woningbouwchitectuur en stedenbouw in Nederland kan moeilijk worden onderschat; zonder enige overdrijving kan men stellen dat het IJplein een leerschool is geweest voor een hele generatie van architecten. [ 10 ]

Hieronder geven wij een puntsgewijze opsomming van de bijzondere, vaak innovatieve, stedenbouwkundige en/of architectonische aspecten van het IJplein:

• Het IJplein vormt een breuk met de Nederlandse stedenbouwkundige traditie van stempelplannen en meanderblokken. Tot aan de bouw van het IJplein was de geijkte methode voor het ontwerpen van woonwijken het ‘doorstempelen’ van een vaste compositie van een beperkt aantal woningtypen, door spiegeling waarvan meanderblokken ontstonden. [ 11 ]
  Ook het plan dat de gemeentelijke DRO in eerste instantie had ontworpen voor het IJplein (zie ontstaansgeschiedenis) was een stempelplan. Met zijn ontwerp voor het westelijke deel van het IJplein introduceert OMA het ensemble van urban villa’s en lange bouwblokken, waarbij moet worden bedacht dat de urban villa op zichzelf al een in Nederland absoluut ongebruikelijk element was. Met name in dit deel komt het neo-modernistische karakter van het IJplein tot uiting.

• In het oostelijk deel heeft het plan juist elementen van een typisch tuindorp (open bouwblokken met eigen tuin en ingang), in bewuste aansluiting bij de aan gene zijde van de Meeuwenlaan gelegen Vogelbuurt (een tuindorp gebouwd in de jaren 1910-1923). Deze elementen zijn echter door OMA in een nieuw verband geplaatst. De totale compositie van het plandeel is daardoor vrijer van opzet dan bij het typische tuindorp het geval is. [ 12 ]
  

• Het ontwerp van het IJplein is een geraffineerd samenspel van contrast en vervlechting. Contrast treft men aan in de verkaveling tussen het oostelijk en het westelijk deel: het tuindorp versus de Stadt ohne Höfe (de straatjes versus blokken in een gezoneerd groen veld), een contrast dat nog wordt geaccentueerd door verschil in gevelmateriaal (baksteen versus gekleurd stucwerk). Tegelijkertijd is sprake van vervlechting: elementen van west zijn in oost ingebracht, zoals het kleurige bouwblok op het driehoekige pleintje in het oostelijk deel, de school en Oost III (het door OMA zelf ontworpen bouwblok). Ook andersom: in het westelijk deel zijn groene gedeeltes opgenomen, als referentie aan het typische Nederlandse polderlandschap. Vermeldenswaard is overigens de zeer elegante oplossing die men heeft gevonden voor het niet bebouwbare IJtunneltracé: binnen het plan als geheel heeft deze open ruimte op schijnbaar vanzelfsprekende wijze de vorm aangenomen van een (verhard) plein met bomen, gazon met speeltuin en nutstuintjes. De samenhang in het plan wordt nog extra versterkt door de manier waarop de voorzieningen strategisch door de wijk zijn vervlochten: door de plaatsing van Buurthuis, supermarkt, jongerencentrum, school en cafe is het plan opgespannen tussen ontmoetingscentra.



• De verbindende as tussen het oostelijk en het westelijk deel van het IJplein is een voet- annex fietspad, met de functie van ‘cinematografische’ route door de wijk. Voor het eerst wordt hier verwerkelijkt het theoretische uitgangspunt van Rem Koolhaas dat een stad weliswaar een statisch gegeven is, maar dynamisch wordt gemaakt door zijn gebruikers. Zij bewegen er immers doorheen, als door de scènes van een film of door de coulissen van een theater. [ 13 ] De taak van de stedenbouwkundige is dan ook niet alleen het ontwerpen van een goede stedenbouwkundige structuur, maar ook om een compositie van activiteiten te maken waaraan gebruikers behoefte (kunnen) hebben en die een wijk zijn stedelijke karakter geven. Het IJplein is het eerste uitgevoerde ontwerp waarin Koolhaas heeft geprobeerd concreet gestalte te geven aan zijn theoretische notie van culture of congestion, zoals uiteengezet in zijn zeer invloedrijke boek Delirious New York uit 1978. Een dergelijke zorgvuldige compositie van activiteiten in een stedenbouwkundig plan was in Nederland destijds nieuw. De inspiratie hiervoor vond Koolhaas bij tijdgenoten als E. Aillaud en diens Parijse wijk Pantin. [ 14 ]
  Aldus bereikt Koolhaas in het IJplein een synthese van Amerikaanse en Europese invloeden.

• In het hele ontwerp voor het IJplein is als vernieuwende methodiek voor het bepalen van een stedenbouwkundig plan stelselmatig het principe van de zogenoemde zoning envelope toegepast: de bouwenvelop, ofte wel het maximale volume waarin een te ontwerpen gebouw moet passen. Koolhaas bepaalde, als conditionerend architect, de zoning envelopes voor het hele IJplein, welke vervolgens werden ‘ingevuld’ door verschillende architectenbureaus. Overigens heeft Koolhaas met OMA zelf de ontwerpen voor zijn rekening genomen van (de eerste fase van) de IJpleinschool [ 15 ]
  en het pand dat in de plannen wordt aangeduid als Oost III. [ 16 ]
  Het idee voor het toepassen van de zoning envelope deed Koolhaas op in zijn periode in New York: ook Manhattan is ruimtelijk gereguleerd volgens dit principe. Het IJplein is, op grond van de consequente toepassing van de zoning envelope, te beschouwen als een stedenbouwkundige link tussen New York en Amsterdam. Anderzijds is er de Amsterdamse connectie tussen het IJplein en Plan Zuid van Berlage, waarin deze laatste in een vroeg stadium van de Nederlandse woningbouw al eens met de bouwenvelop of wel plan mass experimenteerde. Het principe van de zoning envelope is in het geval van het IJplein dus enerzijds Amerikaans van inspiratie, maar Nederlands - om niet te zeggen, Amsterdams - in uitvoering: geen hoogbouw (zoals de wolkenkrabbers van Manhattan), maar de menselijke maat van hooguit vijf woonlagen, vergelijkbaar met Plan Zuid. In Nederland markeert het gebruik van de zoning envelope in het ontwerp voor het IJplein hoe dan ook een breuk met de stempelplannen en alle voorgaande etageportiekplannen, bij welke het bouwvolume en de woningplattegrond tegelijkertijd onwrikbaar in één ontwerp werden vastgelegd. Op het IJplein genoten de respectieve architectenbureaus, binnen de grenzen van de zoning envelopes, een zekere mate van vrijheid van ontwerp.

• De ontwerpmethodiek van de planmontage (waarbij een dertigtal voorbeeldplannen uit de architectuur- en stedenbouwgeschiedenis gebruikt werd als testmateriaal om de mogelijkheden van het plangebied te onderzoeken) is ontwikkeld bij het ontwerpen van het IJplein. Het planmontage-materiaal speelde tevens een belangrijke rol in het inspraakproces (zoals hierboven beschreven, bij de ontstaansgeschiedenis van het IJplein). [ 17 ]
  

• De ingezette compositorische middelen hebben geleid tot een transparant ontwerp, overeenkomstig de eis van de bewoners van de Vogelbuurt: de zichtlijnen naar het IJ zelf en naar de landmarks aan de centrumzijde van het IJ zijn een cruciaal aspect van OMA’s ontwerp voor het IJplein (zie ook voetnoot 13). Bovendien is de wijk zo aangelegd dat zoveel mogelijk bewoners vanuit enig punt in hun woning (of vanaf hun balkon) vrij zicht zouden hebben richting het IJ en het stadscentrum. De combinatie van enerzijds dit democratische idee en anderzijds de nadruk op individualisme (iedere bewoner heeft recht op zijn eigen individuele uitzicht) is typerend voor de stedenbouwkundige denkwijze van de jaren tachtig.


• De architectuur van het IJplein kenmerkt zich door variaties op sculpturale abstracte blokken: ze is modernistisch van inspiratie en daardoor te typeren als neo-modernistisch. Met zijn keuze voor kleurgebruik in de architectuur van met name het westelijke deel plaatste Koolhaas het IJplein in de modernistische traditie à la Le Corbusier, die kleur toepaste in zijn Unité d’habitation, o.a. in Marseille (in Amsterdam zag men modernistisch kleurgebruik enkel eerder in een aantal flats uit de jaren vijftig van de hand van A. Warners in Nieuw-West en Zuid). Bijzonder op het IJplein is bovendien dat de kleurstelling van de architectuur - met name het stucwerk van de bebouwing in het westelijk deel - een bijzondere wisselwerking aangaat met het omliggende groen en bomen. De beplantingskeuze was namelijk opgenomen in OMA’s stedenbouwkundige totaalplan voor de wijk. Dit concept is aan de westzijde bijzonder geslaagd in de interactie tussen het kleurgebruik van de urban villa’s en het daartussen aangelegde groen: “De urban villa’s kunnen gezien worden als doorgesneden en uit elkaar geschoven stroken. Steeds vormt een set van drie urban villa’s zo’n doorgesneden strook waarvan de tegenover elkaar liggende gevels eenzelfde kleur hebben en als het ware een kamer met specifieke beplanting vormen. De buitenwanden van de set (of strook) als geheel zijn wit.” [ 18 ]
  De afstemming van kleurgebruik in de bebouwing met de groenschakeringen van de beplanting tonen - samen met bovengenoemde vervlechting en contrastering van elementen en Koolhaas’ eigen keuze voor de kunstwerken in de openbare ruimte [ 19 ]
  - de voor die tijd unieke opzet van het IJplein als stedenbouwkundig en architectonisch Gesamtkunstwerk.

• Kenmerkend op gebouwniveau is het inzetten van de verschillende (programmatisch vereiste) woningtypen als middel om de compositie van het woongebouw te bepalen. Het duidelijkst is deze zogenaamde combinatoriek te zien bij het blok Oost III van OMA. De lengte van het blok wordt gebroken door de opdeling in drie ontsluitingstypen: galerij, portiek en diagonale trappen. In de doorsnede van het blok wordt het verschil gemaakt door de doorlopende galerij op de bovenste verdieping waaraan kleinere woningen (doorgaans voor ouderen vanwege de aanwezige lift) gelegen zijn. De diagonale portieken hebben geleid tot een interessante stapeling van woningen, ieder met een zeer transparante woningindeling. [ 20 ]
  Heldere en goed geproportioneerde plattegronden treffen we ook elders op het IJplein aan, zoals in de urban villa’s en de strokenflats op IJplein-West en in het oostelijk deel in het gebouw van de architecten De Kat en Peek. Deze architectuur op het IJplein is één van de eerste voorbeelden van combinatoriek van woningtypes om tot de compositie van het woongebouw te komen. Als ontwerpmethodiek heeft zij veel navolging gehad. [ 21 ]
  

Conclusie en oproep

Dat het IJplein niet ‘zomaar een wijkje’ is bewijst een blik op de (niet eens volledige) bibliografie die wij bij dit stuk voegen: tot op de dag van vandaag is de wijk onderwerp van journalistieke aandacht, wetenschappelijke analyse en sociaaleconomische discussie (‘van wie is de stad?’).

Op het IJplein is bovendien een intensieve renovatie gaande: de betreffende Vve’s en woningcorporatie Eigen Haard laten momenteel voor een totale investering van bijna twee miljoen euro de gevels van de urban villa’s in oude luister (en oorspronkelijke kleurstelling) herstellen. Gevelrenovatie en kleurherstel (door Eigen Haard) ligt tevens in het verschiet voor de lange blokken op IJplein-west.

Het IJplein is, kortom, een wonderlijk en uniek ontwerp dat niet slechts in aanmerking komt voor de status van beschermd stadsgezicht op grond van de daarvoor door de gemeente Amsterdam opgestelde criteria, maar dat deze status ook zonder meer verdient: als laatste project voor 100% sociale woningbouw, als ‘testament’ van het Amsterdamse fenomeen Jan Schaefer, als onderwerp van universitair bouwkundig onderwijs en nauwelijks te overschatten invloed op de methodiek van stedenbouw en woningbouwarchitectuur in den lande, als innovatief Gesamtkunstwerk en – niet in de laatste plaats – als eerste bouwsteen in het inmiddels omvangrijke wereldwijde oeuvre van baanbrekend architect Rem Koolhaas en zijn Office for Metropolitan Architecture.

Wij richten ons nu tot u, College van Burgemeester en Wethouders, met een dringende oproep. Stadsvernieuwing in het kader van de projectnota Sixhaven e.o. is aanstaande en de bedreigingen die deze met zich meebrengt voor het unieke karakter van het IJplein zijn reëel: neem uw verantwoordelijkheid in het behoud van de deze unieke wijk voor Amsterdam, inclusief het weidse uitzicht over het IJ waarvoor de wijk is ontworpen, en verleen het IJplein zo snel mogelijk de status van beschermd stadsgezicht: het is urgent en het is nodig.

Literatuurlijst

• Aardse, H. (2018). Het IJ-Plein, Cultuurhistorische verkenning, C18-038, Monumenten en Archeologie Amsterdam, November.


• Gerrewey, van, C. (2018). Budgethuren tot de laatste paal. OMA’s Weissenhofsiedlung in Amsterdam-Noord, De Witte Raaf, nr. 195 september-oktober.


• Leupen, B. (1986). IJ-plein, Catalogus, Afdeling Bouwkunde TH Delft


• Leupen, B. (1989). IJ-plein, Amsterdam. Een speurtocht naar nieuwe compositorische middelen. Rem Koolhaas/OMA, Rotterdam


• Leupen, B. & Bisscheroux, N. (eds). (1989). Integratiekollege IJ-Plein, propedeuse, Bouwkunde TU Delft.


• Looise, W. (1987). IJ-plein dankzij ondanks Inspraak, bewonersinvloed op de totstandkoming van een nieuwe buurt. Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting, september.


• Looise, W. (1989). Inspraak IJ-plein, OASE Journaal, nr. 17, pp. 35-37.


• Ordekaart IJplein van het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP) van de gemeente Amsterdam


• Schrijver, L. (2015). Koppige moderniteit. IJ-plein Amsterdam (1988),

Overige Bronnen

• Parool: Stadsgezichten: IJplein


• OMA: IJ Plein Masterplan, School and Gymnasium


• Love 80’s architecture: IJplein: Siedlungen by OMA


• van der Heijden, I.M. (2010). Punctuated equilibrium


• Parool: Drie lessen van afzwaaiend architect-in-resident Peter Defesche


• NRC: Rem Koolhaas, architect


• Interview met Bernard Leupen (de wetenschappelijke expert ten aanzien van het IJplein, tevens auteur van Leupen 1989 en mede-editor van Leupen & Bisscheroux 1989) op 29 januari 2019 in EYE, Amsterdam.

Appendix 1: Criteria en Argumenten

Hieronder geven wij een overzicht (ontleend aan Handleiding voor de aanwijzing van zaken en terreinen als gemeentelijk monument en gemeentelijk beschermd stads- of dorpsgezicht, decentrale regelgeving, zie literatuurlijst) van de criteria op basis waarvan het IJplein in aanmerking komt voor de status van beschermd stadsgezicht. Onderbouwing hiervoor is terug te vinden in het bovenstaande schrijven.

1. stedenbouwkundige waarde
1. het terrein is een essentieel onderdeel van een in cultuurhistorisch opzicht belangrijk stedenbouwkundig concept;
2. het terrein is onderdeel van een historisch gegroeid stedelijk gebied en speelt daarin een beeldbepalende rol;
3. het terrein is van belang vanwege de wijze van verkaveling, inrichting en voorzieningen;
4. het terrein heeft een bijzondere betekenis voor het aanzien van het betreffende deel van de stad;
5. het terrein is van belang vanwege de bijzondere kwaliteit van de bebouwing en ruimtelijke relatie met de groenvoorzieningen, wegen, en wateren, i.c. het IJ.


2. cultuurhistorische waarde
1. het terrein is van belang als bijzondere uitdrukking van een culturele en sociaaleconomische ontwikkeling;
2. het terrein is van belang als bijzondere uitdrukking van een bestuurlijke ontwikkeling;
3. het terrein is van belang vanwege een plaatselijk historisch gegeven.


3. architectonische waarde
1. het terrein is een goed voorbeeld van een bepaalde stijl of bouwtrant (neo-modernisme);
2. het terrein is een voorbeeld van een functionele en/of typologische ontwikkeling.
3. het terrein bezit bijzondere bouwhistorische en esthetische kwaliteiten (massa, ruimtelijke indeling, materiaal en kleurgebruik);
4. de bebouwing op het terrein heeft een bijzonder of zeldzaam interieur;
5. het terrein is een goed voorbeeld van het werk van een architect en neemt een belangrijke plaats in in zijn oeuvre en daarmee in de plaatselijke en landelijke architectuurgeschiedenis);
6. het terrein is van belang vanwege een constructiewijze die vernieuwend is voor de tijd van ontstaan (pioniersfunctie): in het geval van het IJplein is het niet zozeer constructiewijze, maar ontwerpprocedé vernieuwend: planmontage en zoning envelopes.


4. zeldzaamheid
1. het terrein is van belang vanwege zijn zeldzaamheid in stedenbouwkundig, architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch en functioneel opzicht;
2. het terrein is van uitzonderlijk belang vanwege kwaliteiten die zijn genoemd bij nr. 1-3 resp. 5 hieronder.


5. gaafheid of herkenbaarheid
1. het terrein is van belang vanwege de gaafheid van het exterieur en interieur;
2. het terrein is van belang als onderdeel van een complex waarvan de samenstellende delen een gaaf en herkenbaar visueel karakter hebben;
3. het terrein is van belang als onderdeel van een stedelijke omgeving met een gave structuur en een herkenbaar visueel karakter.

Appendix 2: Kaart

Appendix 3: Steun voor deze aanvraag

Wetenschappers en publicist:
1. Bernard Leupen (voormalig universitair hoofddocent, bouwkunde TU Delft)
2. Lara Schrijver, (hoogleraar architectuur, Antwerpen) [ 22 ]
3. Dirk van den Heuvel, (universitair hoofddocent, bouwkunde Delft)
4. Wijnand Looise (op persoonlijke titel, publicist)
Architecten:
5. Kees Christiaanse (architect, oud-partner OMA) [ 23 ]
6. Ruurd Roorda (architect, oud-medewerker OMA)
7. Paul de Vroom (architect, oud-medewerker OMA)
8. Herman de Kovel (architect, oud-medewerker OMA)
9. Klaas Kingsma (architect, oud-medewerker OMA)
10. Koen Crabbendam (architect, CASA, Oost II en Oost IV)
11. Robert Lijbers, (architect, oud-medewerker CASA, Oost II en Oost IV)
12. Ramon Pater (architect, Archivolt, beheert het intellectueel erfgoed van Hein van Meer, urban villa’s)
13. Ard Hoksbergen (architect, oud-bewoner urban villa)
Overige partijen:
14. Remy Vlek (filmmaker van de film Van wie is het IJ?)
15. Bart Stuart (ANGSAW, bewonersvereniging Amsterdam Noord, Groene Stad aan het Water. ANGSAW zet zich in voor behoud en versterking van het unieke leefklimaat van Noord)